Cantadores de Torpè_________________________Presentada

Presentada

Sa poesia est sonu, sonu de paraulas e tenet ritmu, acentos, misuras, comente sa musica mantessi. Po cussu in totu su mundu esistin sos "recital", ca sa poesia, finzas cussa iscrita e prus libera non sich'at cazzadu dae susu cussu sonu, sa madrighe de s'oralidade. In Sardigna po narrer "poesia" su prus de sas boltas namus "cantone" e su "poeta" est "cantadore"; inoghe amus mantesu s'antiga tradizione de su cantigu 'a bolu e forzis in peruna parte 'e su mundu s'agatat gai meda zente chi s'ammentet poesias a memoria comente ei sos sardos.

Torpè no at tentu poetes chi apan bogadu fama foras de 'idda o de s'Alta Baronia ma sos torpinos an contivizadu cust'arte assumancu cantu a totu sos ateros sardos e comente a cussos an cantadu in poesia in festas e abbojos, in su degogliu de sos zilleris e in su mudimine de sos cuiles, in bidda e in logu furisteri; an cantadu dae semper e in totue e guasi mai an iscritu sas cantones insoro: calicunu ca no ischiat a iscriere e su prus ca sa poesia l'aian semper connota cantada a bolu o pensada e cantada. Sas menzus benian remunidas in s'ammentu de sa zente, comente prellas de sabiesa e torraian a bessire a campu dae ateras bucas e fin sentenzias, risu, consolu.

Ma chin s'iscola, sos libros, sos giornales, custa tradizione orale at cuminzadu a perdere importanzia e intemes de s'ammentu in sas concas de fizos e nebodes a bellu a bellu est creschidu s'ismentigu. Pagos si sono abbizados de su chi fit capitende, calchi poete at cuminzadu a si las iscriere sas poesias chi poniat, calicunu, comente at fatu ziu Nicolinu Tarquini, cando s'est bidu imbezzende at timidu chi sas cantones suas che potian ruer in s'ismentigu e in sos ultimos annos suos at iscritu in duos cuadernos totu sas cantones chi s'at potidu ammentare; ma su trivagliu prus mannu e prus importante l'at fatu ziu Efiseddu Pau chi, non solu de iscriere sas suas, at iscritu finzas sas de sos ateros poetes de 'idda, sas chi s'ammentaiat e sas ch'at potidu agoglire.

Sa bona parte de cust'opera chi inoghe presentamus la depimus a ziu Efiseddu, memoria istorica de sa 'idda, chi non de essere zelosu de custu patrimoniu ch'at goglidu ma at cherfidu chi sas poesias chi ischiat torrareren a sa 'idda iscritas in sas pazinas de unu libru. Sas ateras de custas poesias nollas an dadas iscritas sos parentes de sos poetes o sos poetes etotu, ateras ancora milas an nadas a boghe e jeo las apo registradas e a pustis iscritas. De sas prus connotas s'agatan diferentes versiones ca custa est sa sorte de sa poesia in sa tradizione orale: donzune chi l'ammentat e la narat o la cantat, cambiat calchi cosa, calchi paraula o calchi versu; est comente chi sa poesia non siat istada mai ultimada e sigat a vivere in "s'arte poetica" de unu populu.

E chi sa poesia esseret e, in parte, galu siat arte de unu populu si cumprendet dae sa cantidade de sos poetes chi in bidda l'an pratigada, difatis guasi in donzi familia o assumancu in donzi erenzia b'aiat nessi unu chi cantaiat in poesia e non b'aiat diferenzias tra mascros e feminas, ricos o poveros, istudiados e legos, ma sa poesia fit de totus e po totus. In zertas familias sa poesia la tenian a pane e casu e sil'an colada dae babbu in fizu comente sos ateros benes de familia. E tando est gai chi in custu libru presentamus pezzi una parte de su patrimoniu poeticu torpinu; po chistiones de tempus e de logu medas poetes e medas cantones che sono abbarrados in foras ma no an a mancare ateras ocasiones po nois o po ateres po sighire in custa chirca e po pubblicare sas mancantes chi son de siguru sa parte manna.

Si si cheren cantare, in poesia o a chiterra, a tenore o a boghe sola, sas poesias depen esser rimadas. Po cussu in sa tradizione de Torpè non s'agatat una poesia chi non siat rimada. Sos versos prus impitados sono sos endecasillabos: Bellesa subra a totu de sas bellas (Efis Mattiu), sighidos dae sos de sette sillabas: Tue ses che columba (Pepinu Coronas) e poscas sos de oto: ca bramo s'amore puru (Metodio Dalu). Sos poetes de Torpè an semper rispetadu sa longaria "sarda" de sos versos e tocat de narrer chi sa misura sarda est azigu diferente dae sa metrica italiana comente si ladit in custu versu de Salvadore Mattiu:
Is/ta a /sa /mu/da e /fa/ed/da /pi/a/nu a sa sarda est de undighi.
Is/ta a /sa /mu/da e /faè/dda /pià/nu a s'italiana est de noe.

S'otava est s'istrofa chi azzapamus de prus in sas cantones de custu libru comente custa in Brulla de carrasegare de Salvadore Mattiu:

Frades caros de me bos lastimade
chi so che mummutone istrazzuladu,
dae su die chi mi so cojadu
perdid'apo 'ogni trancuiglidade.
Muzere mea no at piedade
de mi lassare goi iscosinzadu,
dae cando isposadu apo in cresìa
non m'at mancadu mai tribbulia.

Pagas, mancari sian presentes, son sas poesias in terzinas e in cuartinas, pro assempru: Su inu tenet culpa (terzina de Nicolinu Tarquini); A su mussegnore piscamu de Nuoro (cuartina de Pepinu Coronas).

Sestina chin sa cuartina de isterrida e torrada est invezzes T'istimo e sufro donz'ora (Metodio Dalu). B'est finzas sa sesta lira (o sesta lira serrada) chin versos de sete e undighi: Ammoradu e ammorada (Maria Zosepe Funedda) e s'Atitu (Salvadore Mattiu) ambas postas a su cuminzu de su noichentos. Sa settina torrada chin d'una cuartina de isterrida l'abbojamus in Nicola meu sa mela 'urata (Rimundu Manca) e in Dami sa manu amante a ti tocare (Juanne Maria Ispanu). Atera istrofa tradizionale sarda impitada in Torpè est s'undighina comente Ti prego no m'inzedies (Maria Zosepe Funedda) o A una femina (Rimundu Manca) e ateras galu, totu satiricas.
Bi son sos gosos ("gozzos" in torpinu): Gosos de Santu Torpè (Antoni Maria Pala); ma meda de prus in bidda s'est cantadu a mutos e agatamus mutos chin versos de sete e mutos, prus raros in sa tradizione sarda, postos in versos de undighi. Ma a banda de s'otava serrada sos torpinos su prus de sas boltas an postu sonetes (cumponimentu de batordighi versos connotu in totu su mundu): Sa die 'e sos mortos (Antoni Maria Pala), Torpè (Pepinu Coronas) e ateros meda.

In sa tradizione sarda de sa poesia rimada b'at una calidade de cumponimentu o menzus una manera de fagher poesia chi non s'agatat in aterue. Po azuare s'ammentu e po dare prus forza a sas paraulas est istada imbentada sa retroga: su versu benit ripitidu tres o prus boltas mudende su postu a sas paraulas e cambiende de gai sa rima. In custa manera si son imbentados cumponimentos chi lean su numene de modellos, de sos cales sos prus connotos son sa moda e su trintases. In Torpè amus tentu poetes chin fin veros artistas de sa moda e de sos ateros modellos: Moda alborea a Nostra Signora, A muzere mia (Nicolinu Tarquini); A Nostra Signora de 'Inu Nou, Risposta a Tomasu Mureddu (Antoni Maria Pala) e gai sighende.

Ma chie fin e ite o de ite cantaian sos poetes torpinos de su passadu? Su prus fin massajos, calicunu fit pastore, a boltas meres, ateras boltas teracos. Creschidos in pinnetos o in barracas de 'uda, sa cultura insoro fit totu sarda: s'iscola fit sa tanca, sa carrera, sa prata; e sos mastros sos babbos, sas mamas, sos tios e sos bighinos, sos cumpanzos prus mannitos. A s'atera Iscola, cussa umbe si faeddaiat s'italianu e s'imparaiat a iscrier non fin totus chi bi potian andare e cuddos chi bi fin andados aian imparadu pezzi a lezer e a iscrier ca s'iscola fit totu igue. Libros sind'idiat pagos e s'unica literadura connota fin sas cantones sardas ch'intendian sos seros in sas carreras, ma cussa la connoschian bene: garas intreas a memoria, cantones antigas, contos e paristorias.
Imparaian a cantare istrochende sos poetas mannos: una duina, unu mutu e poscas s'otava. In zoventura fin mutos e otavas de amore de cantare a tenore suta su balcone 'e sas ammoradas comente O cara e fida prus de unu mese (Efis Mattiu), pustis beniat su tempus de sa morale e de sa critiga So sardu ma… ( Antoni Maria Pala) , de sa poesia satirica a puntigliu Ti prego no m'inzedies (Maria Zosepe Funedda), de sas brullas in poesia Nicola meu sa mela 'urata (Rimundu Manca). A sa 'ezzesa 'essian a campu sos temas de sa vida, de su tempus, de sa morte A unu 'ezzu (Nicolinu Tarquini). Non son mancados zertu sos temas religiosos, anzis sas poesias dedicadas a Nostra Signora (Protetora de Torpè) sono tra sas prus bellas de custu libru. Totu sos fatos de sa vida de sa 'idda los agatamus in custas cantones: sa bria tra maridu e muzere (chi faghet parte de sos temas tradizionales sardos), sos azzufos, sas annadas malas, sa gherra, s'emigrazione e medas ateros. Sas cantones postas po fatos capitados e chi potian essere ofensivas po calchi pessone o po calchi familia amus preferidu a non las pubblicare.

In custos ultimos annos como chi s'arrejonu subra a sa limba sarda est arrivadu finzas a sos bancos de su Consizu Regionale, mi paret justu provare a annanghere sa preda dolada dae sos poetes de Torpè a su fraigu de sa limba sarda. A sos torpinos e a totu cussos atentos a su faeddu non ch'at a fuire, in su lezere custas poesias, chi su sardu impitadu no est propiu su torpinu. Su torpinu est unu logudoresu regulare meda, chin pagas cosas, paraulas, verbos, desinenzias, chi lu distinghen dae su costerinu o dae sos limbazos de su Logudoro; est gai chi custos poetes de 'idda an cantadu in d'unu logudoresu torpinizadu o menzus in d'unu torpinu logudoresizadu, gai comente an fatu poetes de totu sa Sardigna (o assumancu de su cab'e susu): Diegu Mele de Bitti, Pepinu Mereu de Tonara, Pera Lavra de Gavoi, Montanaru de Desulu, su Canonigu Solinas de Nuoro e ateros medas ch'an cantadu o chircadu de cantare in logudoresu ammisturendelu a sos faeddos de sas biddas insoro ma riconnoschendelu comente limba de sa poesia, de sa literadura sarda. Po cussu a boltas in custu libru agatamus jamare (logudoresu) intemes de gramare (torpinu), 'ogni invezzes de 'onzi, cojadu po cojuadu, cresia po creja, bajanu po baghianu, cun invezzes de chin, pius po prus, fiama po frama, totu particulares de pagu importu ma chi nos assinzan sa voluntade de sos poetes torpinos de cherrer cantare in logudoresu.
Comente est 'istadu nadu, parte de sas cantones non s'azzapan iscritas dae chie las at postas ma sono istadas iscritas dae chie silas ammentaiat o registradas e poscas iscritas dae me; sas ateras, cussas chi sos autores an lassadu in su pabiru, son iscritas chin regulas de iscritura de su sardu pagu rispetadas e semper cambias. Po cussu, po azuare sos letores e po chi si cumprendan pronunzia e paraulas, totu sas poesias son istadas torradas a iscriere chin sas mantessi regulas de iscritura, chena cambiare sas paraulas ma pezzi su modu 'e las iscriere. Sende chi galu non b'at una manera ufiziale de iscriere su sardu, apo seberadu un'iscritura chi s'aculziat meda a cussa de sos poetes e iscritores chi oje in die iscrien e pubblican. Isco chi no an a mancare sas critigas po sas regulas de iscritura chi apo seberadu ma custas bi dian essere istadas calesisiat esseret su seberu. S'isperanzia nostra est chi su sardu, riconnotu dae sa leze comente limba, tenzat luego regulas ufiziales e gai amus a iscriere totus de una manera.

Cust'arrejonu noch'atit a su tema de sa cultura sarda e a cussu prus mannu de s'identidade. S'identidade, sas raighinas chi donzune e donzi populu depet tennere si cheret sighire a creschere e a mezorare, chena sas cales si sicat donzi ratu, 'onzi froedda, comente a dolu mannu est capitende. Po custu pubblicamus custu libru, po chi su semene de sa cultura sarda e de sa poesia torret a brotare in sos 'eranos imbenientes. Las iscriimus custas cantones po chi s'ismentigu imbronchiende in custas pazinas no sigat sa faina sua de messadore; po chi sa poesia 'e sos poveros (comente l'at gramada Salvadore Tola in d'unu libru gai intituladu) apat su riconnoschimentu chi dae semper at meritadu; po chi fizos e nebodes nostros potan una die godire de custu bene chi amus tentu sa sorte de eredare.